به دنبال آتش سوزی، زلزله‌های و جوادث ناشی از باد اخیر در شهر مشهد، ذهن شهروندان زیادی درگیر این سوال شده که آیا خانه‌هایشان در برابر زلزله به اندازه کافی ایمن است یا خیر؟ پاسخ اما با توجه به ساخت و سازهای ناایمن در مشهد مطلوب نیست.
به گزارش پایگاه خبری معماری و نما، بحران ساخت و سازهای ناایمن در مشهد: هفته گذشته وقوع چند زلزله در مشهد و شهرهای خراسان رضوی مانند سنگ سفید، خواف، سرخس و فریمان بار دیگر بحث ایمنی استحکام بناهای مسکونی و تجاری در مشهد را به موضوعی داغ و قابل تامل تبدیل کرد. به ویژه شهرهای بزرگ استان مانند مشهد، نیشابور و سبزوار که موضوع حاشیه نشینی و ساخت بناهای غیراستاندارد و نامقاوم در برابر زلزله شدت بیشتری دارد.
حافظ مقدس مدیر گروه زمین‌شناسی دانشگاه فردوسی پیرامون گسل‌های فعال در استان می‌گوید: با توجه به داده‌های زمین‌شناسی استان خراسان رضوی بر روی گسل‌های فعال زلزله قرار دارد به نحوی که اکثر شهرهای استان به فاصله کم از چند گسل فعال واقع شدهاند. هرچند در طول سال‌های اخیر در این حوزه نظارت و تدوین آیین‌نامه‌ها در جهت مقاوم سازی بسیار ضعیف بوده است. در صورت وقوع زلزله نسبتا قوی نه تنها ساختمان‌های ناایمن بسیاری در معرض خطر هستند بلکه به دلیل تراکم جمعیتی در برخی مناطق حاشیه شهر امداد رسانی نیز با مشکل مواجه است.
این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: در تمام دنیا وقوع زلزله کمتر از ۶ ریشتر خرابی اندکی دارد اما در ایران به همین دلیل عدم نظارت و مقام سازی وقوع زلزله‌های ۵ ریشتری هم دارای خرابی و تلفات انسانی است.
سرعت فرسودگی ساختمان‌ها در مشهد از نوسازی آن بیشتر است
محمد علیزاده کارشناس حوزه مسکن نیز در واکنش به ساخت و سازهای ناایمن در مشهد می‌گوید: به دنبال زلزله‌های اخیر در شهر مشهد، ذهن شهروندان زیادی درگیر این سوال شده که آیا خانه‌هایشان در برابر زلزله به اندازه کافی ایمن است یا خیر؟ برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید شهر مشهد را به چهار قسمت تقسیم کنیم: منطقه بالانشین، منطقه متوسط، منطقه پایین شهر و حاشیه شهر. در مناطق بالا و متوسط با توجه به ساختوسازهای ایمن خطرات ناشی از وقوع زلزله به مراتب کمتر خواهد بود. خوشبختانه مدتی است که شهرداری و هیئت فنی نظام مهندسی قوانین سخت‌گیرانه‌ای را در ساختمان‌سازی اعمال می‌کنند، اما نگرانی جدی ما برای مناطق پایین و در حاشیه شهر به ویژه بافت فرسوده است.
علیزاده پیرامون خطرات مناطق پایین و حاشیه شهر می افزاید: در حال حاضر نمی‌توان به سرعت از مردم مناطق حاشیه‌نشین بخواهیم که خانه‌های خود را ترک کنند یا به ایمن سازی آن اقدام‌کنند و از طرفی نمی‌توان دست روی دست گذاشت تا با بروز یک زلزله افراد زیادی قربانی شوند. بهتر است برای انجام این کار برنامه‌ریزی صورت بگیرد و با کمک مدیران توسعه شهری، مدیران برنامه‌ریزی شهری، مسئولان شهرداری و… بازسازی بافت‌های فرسوده پیش از وقوع حادثه‌ای دیگر، با رعایت چارچوب‌ها و ضوابط در اولویت دستور کار خود قرار دهیم. بویژه که در شهر مشهد سرعت فرسودگی ساختمان‌ها از نوسازی آن به مراتب کمتر است و ساخت ساختمان‌های بدون مجوز و غیراستاندارد در مناطق پایین شهر و حاشیه بسیار وسیع است.
الگوبرداری از خانه سازی گلبهار
کارشناس حوزه مسکن ادامه می‌دهد: در بافت قدیمی شهر گلبهار، خانه‌های دو طبقه سازمانی را در زمین‌های نهایتا ۲۵۰ متری ساخته‌اند. از طرفی کوچه و خیابان‌کشی‌ها استاندارد و مطابق با قوانین جدید شهرسازی بنا شدهاند، خوشبختانه همین رویه در ساخت و سازهای بنیاد مسکن نیز رعایت شده است. اگر بتوانیم در ساختوسازهای شهر مشهد هم از این روش الگوبرداری کنیم و به سمت انبوه‌سازی در مناطقی که قابلیتش را ندارند نرویم، می‌توانیم از امکان بروز حادثه تا حدودی جلوگیری کنیم.
هر چند افزایش بی رویه قیمت مسکن در مشهد بسیاری از خانه‌سازی ها را به سمت مرتفع‌سازی حتی در کوچه‌هایی بسیار باریک برده است. که با توجه به عدم سختگیری‌ها اخیر شهرداری در عدم صدور مجوز و با پرداخت جریمه این روند همچنان در جریان است. همچنین در مناطق پایین شهر شاهد ساخت وسازهای شبانه و بدون ضابطه هستیم در برخی موارد حتی اصول اولیه معماری و مصالح استاندارد هم در این خانه‌های چند طبقه بدون مجوز و غیرقانونی رعایت نشده است.
در خوشبینانه‌ترین حالت در صورت وقوع یک زلزله نسبتا قوی نیمی از این خانه‌ها که اتفاقا دارای تراکم جمعیتی بالایی هم هستند به کلی تخریب خواهند شد و تلفات انسانی جبران ناپذیری بر جای خواهد گذاشت.
ایمن‌سازی نمای ساختمان
سعید مادرشاهی مشاور تخصصی نما، درباره اهمیت ایمن‌سازی نما در برابر زلزله و وضعیت ساخت و سازهای ناایمن در مشهد می‌گوید: سه رکن اصلی، کاربری ساختمان را هنگام وقوع زلزله حفظ می‌نماید: اول ایمنی سازه، که تضمین‌کننده امنیت ساکنین و شهروندان است. دوم رعایت دقت در بخش تاسیسات؛ چرا که اتصالات در هنگام وقوع زلزله آسیب‌پذیرتر هستند و همین منجر به ایجاد آتش‌سوزی و اتفاقات ناگوار بیشتر میشود و رکن سوم رعایت ایمنی در نما است.
دبیر نشست تخصصی نما درباره اهمیت ایمنی نما در ساختمان ادامه می‌دهد: متاسفانه هنگام وقوع زلزله عابران زیادی در خیابان‌ها در حال عبور‌ومرور هستند و حجم زیادی از افراد می‌خواهند با عجله از ساختمان خارج شوند. ممکن است در این میان جسمی روی سرشان سقوط کرده و به آن‌ها آسیب برساند. همچنین در صورت ریزش پوسته نما و ورود سرما وگرما به داخل، آن ساختمان دیگر محل امنی برای بعد از زلزله نخواهد بود.
مادرشاهی می‌افزود: راه‌حل اول رعایت پدافند غیرعامل در طراحی نما است که باید به دست معمارها در دفاتر معماری انجام شود. مورد بعدی اطلاع داشتن سازنده‌ها، مالکین و خریداران از مشخصات فنی ساختمان میباشد. معمولا این موارد در دفترچه مشخصات ساختمان قید شده است و با آگاهی از آن می‌توانیم درصد خطرات را تاحدی کاهش دهیم، چرا که حداقل می‌دانیم در ساختمانی که زندگی می‌کنیم چه مقرراتی رعایت شده است.
مادرشاهی ادامه می‌دهد: این روزها عدم آگاهی یکی از دلایل مهم بروز حوادث است. برای مثال: در مقطعی مدیران شهرداری تصمیم گرفتند که استفاده از پوسته شفاف در نما را به ۴۰درصد محدود کنند و این اقدام به جهت عدم شناخت، آگاهی و ضعف مقررات ملی در این زمینه بود و اگر چه تا حدی به مشکل ایمنی سر و سامان میداد ولی با گذشت زمان ناکارمدی خود را نشان داده است. در واقع چه بسیاز ساحتمان هایی که ۲۰ درصد شیشه در نما دارند ولی خطری که برای شهروندان و ساکنین دارند بیش از ساختمان های ۷۰ درصد شیشه ای ایمن میباشد.
مشهد بورس قولنامه‌ای سازها شده است
مجید فرجامی فعال صنفی مدنی در حوزه مهندسی ساختمان با اشاره به افزایش روز افزون ساخت وسازهای غیرمجاز می‌گوید: متاسفانه طی سال‌های گذشته انجام ساخت و سازهای غیرقانونی در مشهد بسیار متداول شده است. منظور بنده البته در اینجا بیشتر ساخت واحدهای غیرقانونی مرتفع و چند واحدی است. زیرا ساخت ساز بدون مجوز واحدهای یک سقف یا دو سقف در حاشیه شهر اگرچه مهم هستند و جان انسان‌ها در هر شرایطی بایستی حفظ شود اما در زمان وقوع زلزله به دلیل امکان فرار سریع تر و نیز اثر کمتر زلزله بر ساختمان های کوتاه تر، در اینجا مورد بحث نیست.
فرجامی عضو شورای انتظامی سازمان نظام مهندسی خراسان رضوی بیان می‌کند: ساخت غیرمجاز ساختمان‌ها و مجتمع‌های چندطبقه و چند واحدی از ابتدای دهه نود رایج شد و در سال‌های ۹۲ و ۹۳ به اوج خود رسید. هر چند شهرداری به عنوان مرجع صدور پروانه از همان زمان تا امروز اقدام موثری برای مقابله با این موضوع نکرده است.
وی ادامه می‌دهد: متاسفانه شهرداری در این حوزه اتهام را از خود دور نموده و با ارجاع به مراجع نظارتی و دیگر بخش‌ها و عمدتا نظام مهندسی و مهندس ناظر، آنان را در این کوتاهی مقصر معرفی می‌کند. این در حالی است که این ساخت و سازهای بی‌ضابطه توسط مهندس ناظر قابل پیشگیری و توقف نیست. مهندس ناظر نهایتا با ارسال نامه و اعلام تخلفات بتواند از مرجع صدور پروانه – شهرداری- صدور دستور توقف کار را خواستار شود. حالا شهرداری چه می‌کند؟ صدور اخطار و دستور پلمپ و گذاشتن بلوکه جلوی ساختمان! سازنده چه می‌کند؟ کار ساخت وساز خود را با همان شرایط بدون رعایت هیچ ضابطه‌ای به پایان می‌رساند و به دنبال مجوز و پایان کار هم نمی‌رود. در نهایت هم با قیمتی ارزان تر می فروشد و مشتری بیشتری نیز به سمت خود جلب می‌کند.
ما در مناطقی از مشهد حتی مجتمع‌های بیست واحدی بدون مجوز و بدون رعایت هیچ اصول مهندسی داریم. مشهد مدت‌هاست بورس قولنامه‌ای سازها شده است. موضوعی که از مناطق برخوردار شهر تا کم برخوردار گسترده شده است.
عضو شورای انتظامی سازمان نظام مهندسی خاطرنشان می‌کند: اصل اساسی مقررات ملی ساختمان ایمنی و آسایش است که در ساخت اکثر این ساختمان‌های بدون پایانکار رعایت نشده است. مواردی همچون سازه، تاسیسات و مصرف انرژی و پارکینگ و.. هم دیگر حواشی و مشکلات این ساخت وسازهای بی قانون است.
طبق آخرین آمار تا یکسال و نیم پیش ۲۰ هزار دستور قلع قطعی در شهر مشهد وجود دارد که در شهرداری مشهد به سرانجام نرسیده است. هر چند کسی هم از شهرداری توقع انجام همه این احکام قلع را ندارد اما حداقل می‌تواند در حوزه پیشگیری به صورت نمادین و موردی اقدام به تخریب و قلع واحدهایی با تخلفات زیاد نماید. از طرف دیگر عدم ارائه خدمات دستگاه‌های خدمات‌رسان مانند ادارات آب، برق و گاز به مجموعه‌های بدون مجوز می‌تواند یکی عامل جدی پیشگیری و عدم استقابل از این واحدها باشد که متاسفانه چنین نیست.
در نهایت باید گفت در صورت وقوع زلزله متاسفانه باید منتظر آسیب‌های جدی به مجموعه‌های غیر مجاز و ساکنان آن‌ها و نیز حوادث وحشتناک در مشهد باشیم.
وضعیت فاجعه ایمنی در ساخت‌و سازهای حاشیه شهر
احسان قیطاقی معاون اسبق شهرداری منطقه ۲ مشهد در واکنش به وضعیت ایمنی ساخت وسازها در مشهد و ساخت و سازهای ناایمن در مشهد می‌گوید: در حوزه ایمن سازی و استانداردسازی ساخت وسازهای شهر مشهد باید دو موضوع مد نظر مدیران شهری قرار بگیرد. حالا چه در حوزه مقابله با ساخت و سازهای غیرقانونی و چه حوزه پیشگیری از ایراد خسارت بیشتر در هنگام وقوع زلزله. در کلان‌شهرهایی مانند مشهد با توسعه شهری ساخت وسازها به سمت انبوه سازی و مرتفع سازی حرکت کرده است. از طرفی حاشیه شهر به دلیل مهاجرت روزافزون مشهد مکانی برای ساخت سازهای ارزان و بدون ضابطه شده است.
قیطاقی می‌افزاید: در حوزه پیشگیری از وقوع حوادث و ایمن‌سازی؛ دو گونه ساختمان درشهرها وجود دارد: اول ساختمان‌های حاشیه شهرها که خانه‌هایی با متراژ پایین و جمعیت زیاد هستند به ویژه در شهری مانند مشهد که این موضوع به وفور یافت میشود. از غرب مشهد بلوار توس تا بلوار چراغچی به سمت خواجه ربیع و کمربند شرقی مشهد به سمت التیمور و طبرسی و پنجتن، ما با تراکم جمعیتی بالایی روبرو هستیم که و اگر زلزله‌ای رخ دهد نه استحکام بنایی وجود دارد و نه قدرتی برای مقابله و امدادرسانی در حوزه ساخت و سازهای ناایمن در مشهد.
رشد قارچ گونه ساخت و سازهای ناایمن در مشهد
از قرار سازوکارهای فعلی هم تا امروز مانع از رشد قارچ گونه این ساخت وسازها نشده و هر روز شاهد افزایش این مدل از ساخت وسازها هستیم. پس در وهله اول نیازمند برنامه‌ریزی بهتر و موثرتر مدیریت شهری و ارگان‌های ذیربط برای کنترل و جلوگیری از این حاشیه‌نشینی هستیم.
این کارشناس ارشد مدیریت اجرایی ادامه می‌دهد: در بلوار توس منازلی با متراژ ۴۰ متر در ۴ طبقه ساخته شدهاند که بیش از ۹۰ درصد آن‌ها فاقد هرگونه پروانه ساخت، رسیدگی و نظارت نظام مهندسی و در نتیجه عدم رعایت اصول اولیه ساختمان‌سازی هستند. اکثر این ساختمان‌ها بر مبنای توانایی مالی سازنده با بیدقتی و سهل‌‍انگاری تمام بنا شدهاند. متاسفانه این افراد هیچ هزینه‌ای به عنوان پروانه یا صدور پایان کار پرداخت نکرده‌اند و در نتیجه عوارض شهرداری هم پرداخت نمی‌کنند اما مسئولیت آن‌ها با شهرداری است در صورتی که انصاف نیست زیرا شهرداری و دستگاه‌های خدماتی نمی‌توانند به صورت رایگان خدمت‌رسانی کنند. هرچند اگر حادثه‌ای رخ دهد بسیاری از مدیران باید در مقابل این ساخت وسازهای بی ضابطه و عدم نظارت و کنترل بر ساخت وتلفات انسانی متعاقب آن باشند.
قیطاقی اذعان می‌دارد: بنده حتی در زمین‌های قولنامه‌ای همین مناطق شاهد ساخت مجتمع‌هایی در پنج بوده‌ام که بدون هیچ قانون، نظارت و کنترل فنی ساخته شدهاند و در جهت کاهش هزینه ساخت ، کم‌کاری در استفاده از مصالح ساختمانی تا کاهش قطر تیرآهن و حتی حذف بادبند را در برخی همین ساختمان‌ها ا به چشم دیده‌ام. در صورت وقوع یک زلزله نسبتا قدرتمند به نظر شما آیا این ساختمان که اتفاقا تراکم جمعیتی ساکنان آن هم بالاست فرو نخواهد ریخت؟آیا روند ساخت و سازهای ناایمن در مشهد نتیجه‌ای جز فاجعه خواهد داشت؟
امکانات مدیریت بحران ما برابر با سرعت توسعه شهر نیست
مدیر پروژه رودپارک مشهد می‌افزاید: نقطه مقابل ساخت سازهای غیرقانونی، بلندمرتبه سازی‌های مناطق بالای شهر هستند. برج‌های مسکونی و تجاری که علاوه بر اخذ مجوزهای لازم و نظارت؛ هزینه‌های پایان کار و عوارض سالانه خود را هم به شهرداری پرداخت کرده‌اند و در واقع سختگیرانه‌ترین نظارت‌ها در هنگام ساخت این ساختمان‌ها صورت گرفته اما واقعیت تلخ این است که در هنگام وقوع یک زلزله قوی در طبقات بالاتر این ساختمان‌ها قطعا با مشکل امدادرسانی مواجه خواهیم شد! چرا؟ چون شهروندان این ساختمان‌ها با توجه به قانونی بودن روال ساخت و پرداخت عوارض از شهرداری توقع خدمت‌رسانی دارند اما آتش‌نشانی مشهد با پیگیری‌های اخیرا موفق شده تنها دو دستگاه نردبان امدادی ۷۰ متری خریداری کند؛ در صورت وقوع یک حادثه بزرگ با تنها دو نردبان امدادی ۵۷۰ متری باید به کدام برج مسکونی یا تجاری یا هتل در مشهد امدادرسانی کرد؟ متاسفانه در مشهد همگام با توسعه شهری امکانات خدماتی و اساخت و سازهای ناایمن در مشهدمدادی شهر افزایش نیافته که می‌تواند در صورت وقوع حادثه به معضلی جدی تبدیل شود.
